প্রশ্ন ১: এচামৰ প্ৰশ্ন যে ধর্মৰ দৰকাৰ কিয়? মই এইটোৱেই বুজি নাপাও। সেই প্রাচীন যুগ এতিয়া আৰু নাই। এতিয়া আমি সভ্য, বুদ্ধিমান প্রাণী। মানৱতাবাদীতাই শ্রেষ্ঠ ধর্ম নহয় নেকি?
*মানৱতাবাদী~নাস্তিকতাবাদী
উত্তৰঃ মানৱতাবাদীতা কেনো পধ্যেই শ্রেষ্ঠ ধর্ম নহয় তাৰ বহুত কাৰণ আছে, তলত তাৰ কেইটামান উল্লেখ কৰা হ’ল-
এক – ‘মানৱতাবাদীতা’ত সমস্যা হ’ল যে ‘মানৱতাবাদীতা’ৰ কোনো ষ্টাণ্ডাৰ্ড নাই।যেনেকৈ, আমি সকলোৱেই জানো যে আমাৰ উচিত মা-দাউতাৰ সৈতে ভাল ব্যৱহাৰ কৰা। কিন্তু, কিমানখিনি ভাল ব্যৱহাৰক ভাল ব্যৱহাৰ বুলি গণ্য কৰিম? কোনে এইটোৰ ষ্টাণ্ডাৰ্ড ঠিক কৰি দিব? অথচ, ইছলামে কয়, মা-দেউতাৰ সৈতে এনেকুৱা ভাল ব্যৱহাৰ কৰা যাতে সিহঁতৰ প্রতি কেতিয়াও উহ্ শব্দ পৰ্যন্ত উলাই নাহে। এনেকৈৱেই, মানুহৰ জীৱনৰ প্রতিটো কামৰ ষ্টাণ্ডাৰ্ড ধর্মই (বিশেষ কৈ ইছলামে) নির্ধাৰিত কৰি দিয়ে, ফলত পথহাৰা মানুহে পথ বিচাৰি পায়।
দুই – মানুহ এনে এটা সৃষ্টি যাৰ ব্রেইন ওয়াচ কৰা খুব সহজ, আৰু এবাৰ ব্রেইন ওয়াচ হৈ গ’লে সেই মানুহ হত্যাৰ নিচিনা গুৰুতৰ বেয়া কামকো সি খুব স্বাভাৱিক কাণ্ড বুলি মানি ল’ব পাৰে (যিটো আচলতে অমানবিক!)। উদাহৰণ স্বৰুপে, দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ সময়ত হিটলাৰে জার্মানসকৰ এনেকৈ ব্রেইন ওয়াচ কৰিছিল যে সিহতে অনায়াসে এই গণহত্যাৰ সমর্থন কৰিছিল (http://www.schoolhistory.co.uk/lessons/riseofhitler/whysupport.htm)। আকৌ, প্রিয়নবী মুহাম্মাদ(ছাঃ)ৰ আগমনৰ আগতে আৰবৰ ৰীতি আছিল কন্যা সন্তানক জীৱন্তে কবৰ দিয়া, এইটোক সিহঁতে খুব স্বাভাবিক বুলি ভাবিছিল! কাৰণ, সিহঁতৰ ব্রেইন এনেভাবেই ওয়াচ হৈ গৈছিল। এটা সময়ত আমেৰিকাত সমকামী সকলক ঘৃণাৰ চকুৰে চোৱা হৈছিল, অথচ এতিয়া চোৱা হয় সম্মানৰ চকুৰে! আজিৰ সমাজে ভাই-ভনী বিছনাত শুৱাক (Incest) ঘৃণাৰ চকুৰে দেখা হয়, কিন্তু সেইদিন খুব বেছি দূৰত নাই যিদিনা এই অসভ্যহালী কামটোকো মানৱতাৰ চকুত ‘বৈধ’ হ’ব!
সত্য কথাটো হ’ল, ষ্টাণ্ডাৰ্ড ঠিক কৰি নিদিলে মানুহ আৰু মানুহ হৈ নাথাকিব, ক্রমশঃ ই পশু হৈ যাব। আৰু ভাল-বেয়াৰ এই ষ্টাণ্ডাৰ্ড মানুহে দিব নোৱাৰিব, কাৰণ সি সকলো সময়তেই সুবিধাবাদী, সকলো সময়তেই কিবা নহয় কিবাৰ দ্বাৰা ব্রেইন ওয়াচ কৰিবই। এই ষ্টাণ্ডাৰ্ড আচলতে হ’ব লাগিব উপৰৰ লেভেলৰ পৰা। এই প্রসঙ্গে এনেকোৱা এজনৰ উক্তি দিয়া যাওঁক যাক কোনো ‘নাস্তিক’/‘মানৱতাবাদী’য়ে উপেক্ষা কৰিব নোৱাৰিব!
We cannot solve our problems with the same thinking we used when we created them. – Albert Einstein
অলপ চিন্তা কৰিলে বুজিব ওপৰৰ কথাটোত এটা অসীম পুনৰাবৃত্তিৰ চক্র আছে। আপুনি যিকোনো সমস্যাৰ সমাধান কৰিবলৈ হ’লে যি লেভেলত তাক তৈয়াৰ কৰা হৈছিল তাৰ ওপৰৰ লেভেলত গৈ চিন্তা কৰিব লাগিব, কিন্তু সেই লেভেলত চিন্তা কৰিবলৈ গৈ আপুনি আকৌ কিছু সমস্যা তৈয়াৰ কৰিব, যাক সমাধান কৰিবলৈ হ’লে যাব লাগিব আৰু উপৰত, তাৰপিছত আৰু, তাৰপিছত আৰু … অৱশেষত আপুনি আচলতে সমস্যাৰ সমাধানেই কৰিব নোৱাৰিব। বাস্তৱতে, মানৱজীৱনৰ সমস্যাৰ সমাধান আচলতে পাৰিব একমাত্র সৃষ্টিকর্তাৰ ফালৰ পৰা।
তোমালোকে বেছি জানা নেকি, নে আল্লাহে? তাতকৈ ডাঙৰ অত্যাচাৰী কোন যিয়ে আল্লাহৰ ফালৰ পৰা পোৱা প্রমাণ গোপন কৰে? – (কোৰআনঃ ২:১৪০)
তিনি – মানুহক পোন পথত ৰখাৰ আটাইতকৈ উত্তম উপায় হ’ল Carrot and Stick পদ্ধতি। ধর্মক বাদ দিলে স্রষ্টাৰ ওচৰত জবাবদিহিতাক বাদ দিয়া হয়, বাকী থাকে মাত্র মানুহৰ ওচৰত জবাবদিহিতা। সেয়েই, যাৰ স্রষ্টাভীতি (ইছলামী পৰিভাষাত তাকওয়া) নাই সি যেতিয়া মানুহৰ চকুত ফাঁকি দি তাৰ লোভ-লালসা পূৰণৰ কোনো উপায় পায় যায়, তেতিয়া সেই কামটো বেয়া হ’লেও খুব সহজেই সেই পাপসমূহ সি কৰি পেলায় বা ভাল কাম কৰাৰ পৰা বিৰত থাকে। উদাহৰণ দিছো- ধৰক আপোনাৰ এক প্রতিবেশী আপোনাৰ ওচৰত এদিন সাহায্য বিচাৰিলে, আপুনি তাক সাহায্য কৰিলে, কিন্তু বিনিময়ত সি আপোনাক ধন্যবাদ নজনালে, আপুনি কিন্তু মনঃক্ষুণ্ণ হ’ব। দ্বিতীয়দিনা সি সাহায্য বিচাৰিলে, আপুনি সেইদিনাও তাক সাহায্য কৰিলে, এইবাৰো সি আপোনাক ধন্যবাদ নজনালে, আপুনি কিন্তু আচলতেই মনঃক্ষুন্ন হ’ব এইবাৰ, আৰু খুব সম্ভৱতঃ তৃতীয়দিনা সি যেতিয়া সাহায্য বিচাৰিব আপুনি তাক সাহায্য নকৰিব। কাৰণ, মানুহ জন্মগতভাবে প্রতিদান প্রিয় (ইয়াৰ বাবেই বছৰৰ শেষত চেলাৰি-বেতন নাবাঢ়িলে আপোনাৰ মন বেয়া হয় যায়!), সি এদিন ফ্রি-ফ্রি কাম কৰি দিব, ২ দিন কৰি দিব, কিন্তু তৃতীয় দিনা আৰু নকৰিব। অথচ, আপুনি যদি এজন প্রকৃত ধার্মিক হয় থাকে, আপুনি কিন্তু তেতিয়াও সেই মানুহজনক উপকাৰ কৰি যাব, ধন্যবাদে তোয়াক্কা নকৰিব। কাৰণ, যিজনে আল্লাহক বিশ্বাস কৰে, সি পৰকালকো বিশ্বাস কৰে। এজন প্রকৃত ধার্মিক মানুহে এই দুনিয়াত(পৃথিৱীত) মানুহৰ ওচৰৰ পৰা প্রতিদান পোৱাৰ আশাত কাম নকৰে, সি কাম কৰে আল্লাহৰ ওচৰত প্রতিদান পোৱাৰ আশাত। এজন মু’মিনে গীবত (সমালোচনা কৰা, কথা লগাই ফুৰা) নকৰিব, অশ্লীল কথা নক’ব – যদিও সি জানে এই কামৰ বাবে তাক পুলিচে নধৰিব, যদিও জানে কোনোবাই তাক নেদেখিব, কিন্তু সি জানে আল্লাহৰ ওচৰত তাক এদিন জবাবদিহি হ’বই লাগিব, আৰু সেয়ে সি সর্বাবস্থাত সকলো বেয়া কামৰ পৰা বিৰত থাকিবলৈ চেষ্টা কৰিব। সেয়েহে ধর্মীয় জীৱন ব্যবস্থা অৱশ্যেই ধর্মহীন জীৱন ব্যৱস্থাতকৈ শ্রেষ্ঠ।
গৱেষনাত দেখা গৈছে যে, ধার্মিক মানুহসকলে ধর্মহীনসকলতকৈ দান বেছি কৰে আৰু ভলান্টিয়াৰ কামতোও বেছি অংশগ্রহণ কৰে। বিশ্বখ্যাত সমাজবিজ্ঞানী আর্থুৰ ছি ব্রুকছ স্ট্যানফোর্ড বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৰা প্রকাশিত তাৰ গবেষনাপত্র Religious Faith and Charitable Giving (http://www.hoover.org/publications/policy-review/article/6577) য়ে তথ্য-উপাত্তসহ এই ব্যাপাৰত বিস্তাৰিত আলোচনা কৰিছে। কোন্ কোন্ ফ্যাক্টৰে মানুহক civic behavior (যেনেকৈ – দানশীলতা আৰু ভলান্টিয়াৰ কাম) প্রভাবিত কৰে তাক জনাৰ বাবে ২০০০ চনত আমেৰিকাৰ কিছু ৰিছার্চাৰে ৫০টা কমিউনিটিৰ পৰা ৩০ হাজাৰ অবজাৰভেচন সংগ্রহ কৰে। সিহঁতৰ গৱেষনাত প্রাপ্ত ফল দেখি সিহঁতে বিস্মিত হয় যায়।
নাস্তিকসকলে মুখত যিমানেই ডাঙৰ ডাঙৰ কথাই কওঁক না কিয়, ভাল কামৰ হিচাপ ললে দেখা যায় যে ধার্মিকসকলে ভাল কামৰ অংশগ্রহণত ধৰ্ম নিৰপক্ষসকলৰ পৰা বহুগুণে আগুৱাই আছে। মই আর্থুৰ ছি ক্লার্কৰ লিখনীৰ পৰা উদ্ধৃত কৰিছোঃ
• The differences in charity between secular and religious people are dramatic. Religious people are 25 percentage points more likely than secularists to donate money (91 percent to 66 percent) and 23 points more likely to volunteer time (67 percent to 44 percent).
• The data show that if two people — one religious and the other secular — are identical in every other way, the secular person is 23 percentage points less likely to give than the religious person and 26 points less likely to volunteer.
চনন – নাস্তিক সকলে প্ৰায় থিয় দিয়ে সুবিধাবাদীৰূপে। এজন নাস্তিক (মানৱতাবাদী) যিয়ে শাস্তি সকলোৰ বাবে অমানবিক বুলি ভাবে, সেই একেই শাস্তি তাৰ চৰম শত্রুৰ বাবে সঠিক বুলি ভাবিব পাৰে। উদাহৰণ দিছো- বাংলাদেশৰ যুদ্ধাপৰাধী সকলৰ বিচাৰৰ সময়ত সিহঁতে কিন্তু এই অপৰাধীসকলক ফাঁচিৰ বাবে চিঞৰি চিঞৰি ডিঙি ফটাই পেলাইছে। কিন্তু, এইসকলেই আকৌ অন্য আলোচনাত ক’লে মানুহৰ ফাঁচি দিয়া গুৰুতৰ অপৰাধ, যিহেতু আমি প্রাণ দিব নোৱাৰো, সেয়েহেই প্রাণ লোৱাৰ অধিকাৰো আমালোকৰ নাই। [আপুনি আকৌ ভাবি নল’ব মই ৭১ ৰ হত্যাকাৰীৰ মৃত্যুদন্ডৰ বিৰোধী! মই মাত্র ৭১ কিয়? সকলো প্রকাৰ খুনীসকলৰ মৃত্যুদন্ডৰ পক্ষত, কাৰণ আল্লাহৰ আইন সকলো অপৰাধীৰ বাবে সমান]।
পাঁচ – শেষ কথা হ’ল ধর্মক বাদ দিলে আপুনি সৃষ্টিকর্তাক বাদ দিছে। অথচ সৃষ্টিকর্তাৰ অস্তিত্ব যুক্তি দি প্রমাণিত (মোৰ এই লেখনীটো পঢ়ক- http://islam-assamese.blogspot.in/2015/07/blog-post_52.html), সৃষ্টিকর্তাৰ উপাসনা কৰা মানুহৰ মানসিক কাঠামোৰ অবিচ্ছেদ্য অংশ। আল্লাহে মানুহক উপাসনা কৰাৰ বাবে তৈয়াৰী কৰিছে, আৰু সেয়ে বিপদে পৰিলে বা থমকি গ’লে ঘোৰ নাস্তিকেও স্রষ্টাক মাতে (এই ভিডিঅ’টোৰ উদাহৰণ চাওঁক- http://youtu.be/zBRk2nfB9zo)। সেয়েহে, স্রষ্টাক উপাসনা নকৰি মানুহ কেতিয়াও মানসিক প্রশান্তি লাভ কৰিব নোৱাৰে।
*****
প্রশ্ন ২: ধর্ম অবিহনে পৃথিবীটো কিমানেই সুন্দৰ হ’ল হয়! ধর্মৰ কাৰণেই মানুহেই মানুহৰ কিমান বিভেদ, মাৰপিট, যুদ্ধ! ধর্মৰ বেপাৰটো বাদ দিলে নহয় নিকি ?
উত্তৰঃ আপুনি ওপৰৰ বক্তব্যত বিশ্বাসী হ’লে বুজি ল’ব লাগিব যে হয়তো আপোনাৰ এই বিষয়ত জ্ঞান নাই, নতুবা আপোনাৰ ব্রেইন চয়তানৰ দ্বাৰা ভাল কৰি ওয়াছ কৰা হৈছে। পৃথিবীত মাৰপিট আৰু যুদ্ধ-বিগ্ৰহ তেতিয়াই হয় যেতিয়া মানুহে ধর্মক নামানে। পৃথিবীৰ বেছিৰভাগ যুদ্ধৰেই কাৰণ হ’ল- অর্থ আৰু ক্ষমতা – ধর্ম নহয়।
বিংশ শতাব্দী আছিল ধর্ম-নিৰপেক্ষতা আৰু ধর্মহীনতাৰ উত্থানৰ শতক। আহক চাই লও এই শতকৰ মানৱতাৰ কিছু অর্জন! (তথ্যসূত্ৰ: How Do You Kill 11 Million People – Andy Andrews)
• প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধত তুর্কীৰ নবগঠিত চেক্যুলাৰ চৰকাৰে সিহঁতৰ দেশত জ্ঞানী-গুনী, ধর্মীয় নেতা, নাৰী, গর্ভবতী মা, আৰু শিশুসহ ২ মিলিয়ন মানুহক হত্যা কৰিছিল।
• ১৯৩৩ ৰ পৰা ১৯৪৫ চনলৈ হিটলাৰে পৰিকল্পিতভাবে হত্যা কৰিছে ১১ মিলিয়ন মানুহক।
• দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধত আৰু মৰা যায় ৫ মিলিয়ন জার্মান বে-সামৰিক ও সামৰিক মানুহ, ২.৮ মিলিয়ন ইউৰোপীয়ান…
• কম্বোডিয়াৰ চৰকাৰে ১৯৭৫ ৰ পৰা ১৯৭৯ চনলৈ মাৰিছে সেই দেশৰ তিনি মিলিয়ন মানুহক – যি দেশৰ মুঠ জনসংখ্যা আছিল ৮ মিলিয়ন…
• ১৯১৭ ৰ পৰা ১৯৮৭ চনলৈ ছোভিয়েত ইউনিয়নৰ ‘মানৱতাবাদী’ কমিউনিষ্ট চৰকাৰে হত্যা কৰিছে সিহঁতৰ দেশৰ ৫৫ মিলিয়ন (হয় ঠিকেই পঢ়িছে, ছাড়ে পাঁচ কোটি) পুৰুষ, নাৰী আৰু শিশুসকলক!! (যোৱা শতাব্দীৰ বৃহত্তম গণহত্যা!)
• ৩ নভেম্বৰ ২০০২ ৰ পৰা আৰম্ভ কৰি পিছৰ ১০ বছৰত মার্কিন দ্রোন আক্ৰমণত মৰা গৈছে ৪৭০০ মানুহ য’ত আছে- স্কুলগামী শিশু, বিয়াত অংশগ্ৰহণ কৰিব যোৱা বৰযাত্রীসহ অসংখ্য নিৰপৰাধ মানুহ (সূত্ৰ: Josh Begle’s DroneStream)
আপোনাৰ ওচৰত মোৰ প্ৰশ্নঃ এই হত্যাকান্ড কোন ধার্মিকসকলে কৰিছে? আৰু স্পষ্টভাবে ক’লে, কোন মুছলিমসকলে কৰিছে? বৰঞ্চ, যি জাতি যিমান ধর্মবিৰোধী আছিল, সেই জাতি আছিল সিমানেই নিষ্ঠুৰ।
প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ কাৰণ আছিল ইউৰোপীয় শক্তিসমূহৰ মতপার্থক্য, শত্রুতা, জোটবদ্ধতা, সামৰিকবাদ, সাম্রাজ্যবাদ ও জাতীয়বাদ। ধর্ম ইয়াত সম্পূর্ণ অনুপস্থিত!
The main causes of World War I, which began in central Europe in late July 1914, included many factors, such as the conflicts and hostilitybetween the great European powers of the four decades leading up to the war. Militarism, alliances, imperialism, and nationalism played major roles in the conflict as well. – Wikipedia
দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ কাৰণ আছিল হিটলাৰৰ ক্ষমতাৰ লোভ , অর্থৰ লোভ। আৰু মানুহক অনুপ্ৰাণিত কৰাৰ বাবে হিটলাৰে ব্যবহাৰ কৰিছিল মিছাঁ কথা আৰু ঘৃণা। সেয়েই, এই যুদ্ধৰ বাবেও ধর্মক দোষ দিয়াৰ কোনো কাৰণ নাই!
The main cause of World War II was the desire and ability of Adolf Hitler, in control of Nazi Germany, to dominate Europe and gain controlespecially of the agrarian resources to the east of Germany.– Wikipedia
১৯৭১ চনত পাকিস্তান আর্মিৰ গণহত্যা, মধ্যপ্রাচ্যত পশ্চিমা আগ্রাসন আনকি চিৰিয়াত বাছাৰ আল আছাদৰ হত্যাযজ্ঞ – এই প্ৰত্যেকটো নৃশংসতাৰ পিছে কাৰণ হ’ল অর্থ আৰু ক্ষমতাৰ লোভ । বাস্তবতে, সত্য হ’ল পৃথিবীৰ হত্যা, যুদ্ধ বিগ্ৰহৰ মূলতেই আছে স্ৰষ্টাৰ ওচৰত জবাবদিহি হ’ব লাগিব এই সত্যক উপেক্ষা কৰি মানুহৰ ওচৰৰ জবাবদিহিতা কৌশলেৰে এৰুৱাই গৈ অন্ধভাবে ক্ষমতা আৰু অর্থৰ পিছে ঘুৰা!
আমেৰিকাৰ বিখ্যাত আইন বিশেষজ্ঞ Stephen Carter য়ে কয় যে-
বিংশ শতাব্দী হ’ল মানৱ সভ্যতাৰ ইতিহাসৰ চবতকৈ ৰক্তাক্ত শতক আৰু এই বিশাল হত্যাযজ্ঞৰ পিছফালৰ কাৰণ ধর্ম নহয়, আছিল ক্ষমতালোভী চিন্তা-ভাবনা!
বিশ্বনন্দিত ৰাষ্ট্ৰবিজ্ঞানী Zbigniew Brzezinski য়ে তাৰ Out of Control: Global Turmoil on the Eve of the Twenty-First Century (1993) ত লিখাত এই হত্যাকান্ডৰ যি কাৰণ উল্লেখ কৰিছে তাৰ উদ্ধৃত কৰি Shaikh Hamza Tzortzis য়ে কয়:
Lives had been deliberately extinguished, by politically motivated carnage via state backed entities. The war dead alone for politically motivated reasons is eighty seven and a half million people. State terrorism is the real terrorism.
.
বাস্তবতে, পৃথিবীৰ চবতকৈ ডাঙৰ সন্ত্রাস হ’ল- ক্ষমতালিপ্সু ৰাষ্ট্রীয় সন্ত্রাস! যোৱা শতাব্দীত ৮ কোটি ৭৫ লক্ষ মানুহ মৰা গৈছে চেক্যুলাৰ চিন্তা-ভাবনাৰ ৰাস্ট্ৰসমূহৰ সন্ত্রাসৰ কাৰণত আৰু এই ৰাষ্ট্ৰসমূহেই দোষ দিয়ে ধর্মক! ধর্মই মানুহক বিভেদ সৃষ্টি নকৰে, ধর্মই মানুহক একত্রিত কৰে, কমন লক্ষ্য দিয়াৰ মাধ্যমেৰে ঐক্যবদ্ধ কৰে, অন্য মতৰ প্ৰতি সহিষ্ণু হ’বলৈ শিকায়। অন্যদিশত মানুহক বিভক্ত কৰে মুনাফালোভী ধর্মবিদ্বেষী চিন্তা-ভাবনাই।
… যি ব্যক্তিয়ে কাৰোবাক নৰহত্যা (পৃথিবীত যুদ্ধ সৃষ্টিকাৰী কামৰ শাস্তি প্ৰদানৰ উদ্দেশ্যৰ বাহিৰে) কৰিলে, সি যেন পৃথিবীৰ সকলো মানুহকেই হত্যা কৰিলে। আৰু কোনোবাই কাৰোবাৰ প্রাণ ৰক্ষা কৰিলে, সি যেন পৃথিবীৰ সকলো মানুহৰ প্রানৰক্ষা কৰিলে।– ছূৰা মায়িদাহ্ ৫:৩২
ইছলামৰ ইতিহাস যদি চায় তেতিয়া দেখিব মুছলিমসকলে কেতিয়াও জোৰ কৰি সিহঁতৰ ধর্ম অন্য মানুহৰ উপৰত চপাই দিয়া নাই। ইছলামী ৰাষ্ট্ৰত অন্য ধর্মাবলম্বীসকলৰ নির্বিঘ্নে ধর্ম-চর্চাৰ অধিকাৰৰ ইতিহাস লৈ মুছলিমসকলেই মাত্ৰ নহয়, অমুছলিমসকলও শত শত গবেষণামূলক লিখা লিখিছে (পঢ়ক Alexander Knysh ৰ লিখা Islam in Historical Perspective)।
ইছলামৰ সহমর্মিতাৰ মই মাত্ৰ কেইটামান উদাহৰণ দিছোঃ
• মদীনাত ৰাছূলুল্লাহ(ছাঃ)য়ে নিশ্চিত কৰিছিলে যাতে ইহুদীসকলে নির্বিঘ্নে সিহঁতৰ ধর্ম পালন কৰিব পাৰে।
• উমাৰ(রাঃ)য়ে জেৰুজালেমৰ চাবি হিৰাক্লিয়াছৰ ওচৰৰ পৰা বুজি লোৱাৰ পিছত পাদ্রীৰ অনুৰোধৰ পিছতো গীর্জাত যোহৰৰ নামাজ পঢ়া নাই একমাত্ৰ এই কাৰণে যে ভবিষ্যতে মুছলিমসকলে এই গীর্জাক হয়তো আমিৰুল মু’মিনীনৰ মছজিদ বুলি দাবী কৰিব।
• খালিদ বিন ওয়ালিদ(ৰা)ৰ নেতৃত্বত ৬৩৪ খ্রীষ্টাব্দিত চিৰিয়াৰ দামাস্কাছ বিজয় কৰাৰ পিছত মুছলিমসকলে চেন্ট জন দি ব্যাপ্টিস্টে গির্জাত শুক্ৰবাৰে জুমুআৰ নামাজ পঢ়িছিল, একেই সপ্তাহৰ ৰবিবাৰে খ্রীষ্টানসকলে সেই একেই গির্জাত সিহঁতৰ সাপ্তাহিক উপাসনা কৰিছিল। মুছলিমসকলে দামাস্কাচত আহি খ্রিস্টানসকলৰ গির্জা ভেঙ্গি দিয়া নাই। বৰঞ্চ মুছলিমসকলৰ ব্যবহাৰ আৰু চাৰিত্রিক গুনাবলিত আকৃষ্ট হৈ দলে দলে মানুহে ইছলাম ধর্ম গ্ৰহণ কৰে।
• ক্রুছেডাৰসকলে ১০৯৯ চনৰ ১৫ জুলাইত জেৰুজালেম দখল কৰে মুছলিমসকলৰ তেজেদি গোটেই চহৰক আঁঠু পর্যন্ত ডুবাই দিয়ে, কিন্তু ইয়াৰ প্রায় ১শ বছৰ পিছত ১১৮৭ চনত ছালাহ-আদ-দীন আইউবী (ৰহিমাহুল্লাহ)য়ে যেতিয়া জেৰুজালেম পুনরূদ্ধাৰ কৰে তেতিয়া তেখেতে কোনোও প্ৰতিশোধ তো লোৱাই নাই বৰঞ্চ খ্রীষ্টানসহ সকলো বিধর্মীসকলক ক্ষমা কৰি দিয়ে, সিহঁতক সিহঁতৰ নিচিনাকৈ ধর্ম পালন কৰিব দিয়ে, আনকি সিহঁতক সিহঁতৰ সকলো সম্পদ লৈ অন্য দেশত (ইউৰোপলৈ) গুচি যোৱাৰোও স্বাধীনতা দিয়ে।
[বিস্তাৰিত জানিব খুজিলে চাওকঃ PBS Documentary – Islam: Empire of Faith.]
সকলো ধর্মৰ মানুহৰ প্ৰতি ইছলামে সহনশীলতাৰ কথা কয়, সহমর্মিতাৰ আৰু ন্যায়বিচাৰৰ কথা কয়। কাৰণ এইটো মানুহৰ বনোৱা ধর্ম নহয়, এইটো আহিছে আল্লাহ্ ছুবহানাহু ওয়া তা’আলাৰ ওচৰৰ পৰা, যিজন চবতকৈ বেছি ন্যায়বিচাৰক। এজন মু’মীনৰ ওচৰত এজন মুছলিম যিমানখিনি নিৰাপদ, এজন অমুছলিমও সিমানখিনিয়েই নিৰাপদ – যেনেকৈ ৰাছূলুল্লাহ(ছাঃ)য়ে শিকাই দি গৈছে।
ৰাছূলুল্লাহ(ছাঃ) য়ে কৈছেঃ সাবধান! যি ব্যক্তি কোনও মুয়াহিদৰ (মুয়াহিদঃ মুছলিম ৰাষ্ট্ৰত ন্যায়সঙ্গতভাবে বসবাস কৰা অমুছলিম) উপৰত অত্যাচাৰ কৰিব অথবা তাৰ কোনো অধিকাৰ উলংঘা কৰিব অথবা তাক অসহনীয় যন্ত্ৰণা দিব অথবা তাৰ অনুমতি অবিহনে তাৰ কোনো কিবা লৈ ল’ব, সি জানি ৰাখক যে বিচাৰ দিবসত মই তাৰ (অত্যাচাৰী ব্যক্তিৰ) বিৰুদ্ধে যুদ্ধ কৰিম। – (আল্ হাদিছ্) (চুনান আবু দাউদ, ভলিউম ৩, হাদিছ ৩০৫২)